ԵՐԿՐԻ ՕՐԱԿԱՆ ՊՏՈՒՅՏԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ։ ԺԱՄԱՅԻՆ ԳՈՏԻՆԵՐԸ

Երկիր մոլորակը կատարում է մի քանի տեսակի պտույտներ, որոնցից
ամենակարևորներն են պտույտն իր առանցքի և Արեգակի շուրջը: Ձեզ արդեն հայտնի է,
որ Երկիրն իր առանցքի շուրջը մեկ լրիվ պտույտ է կատարում մոտ 24 ժամում (23 ժամ 56
րոպե և 0,4 վրկ.): Շարժումը կատարվում է արևմուտքից արևելք ուղղությամբ, որի
հետևանքով մեզ թվում է, թե տիեզերական բոլոր մարմինները (Արեգակը, Լուսինը,
աստղերը) շարժվում են արևելքից դեպի արևմուտք:
Քննարկենք Երկրի օրական պտույտի աշխարհագրական բազում հետևանքներից մի
քանիսը:
Գիշերվա և ցերեկվա հերթափոխը: Գտնվելով Արեգակից մոտ 150 մլն կմ
հեռավորության վրա՝ Երկիրը լույս ու ջերմություն է ստանում նրանից: Օրվա պտույտի
ընթացքում Երկրի մակերևույթի յուրաքանչյուր կետ մեկ հայտնվում է արևահայաց
դիրքում (ցերեկ), մեկ` հակառակ (Արևով չլուսավորված) դիրքում (գիշեր): Հետևաբար
պտույտի ընթացքում գիշերը և ցերեկն իրար հերթափոխում են: Հերթափոխի
աշխարհագրական նշանակությունն այն է, որ Երկրի որևէ կողմը ո՛չ շատ տաքանում ու
շիկանում է, ո՛չ էլ շատ սառչում: Հակառակ դեպքում Երկրի վրա կյանք չէր լինի: Եթե
Երկրի առանցքն Արեգակի ճառագայթներին ուղղահայաց լիներ, ապա բոլոր
զուգահեռականների վրա գտնվող կետերը օրվա կեսը կլինեին արևահայաց կողմում,
կեսը՝ հակառակ կողմում, ուստի ցերեկն ու գիշերը կունենային գրեթե հավասար
տևողություն: Բևեռներում Արեգակի ճառագայթները կընկնեին մոտավորապես
շոշափողի ուղ
ղությամբ (0օ անկյան տակ): Սակայն քանի որ Երկրի առանցքն ուղեծրի հարթության
նկատմամբ թեքված է 66օ30՛ անկյան տակ, ապա գիշերահավասարի երևույթը տարվա
մեջ նկատվում է երկու անգամ` մարտի 21–ին և սեպտեմբերի 23–ին: Մերձբևեռային
լայնություններում ամռանը և ձմռանը գիշերվա ու ցերեկվա օրական ռիթմը խախտվում է
և վերածվում սեզոնային ռիթմի: Կորիոլիսի ուժի աշխարհագրական հետևանքները:
Երկրի գնդաձևության և օրական պտույտի հետևանքով շարժվող մարմինների
նկատմամբ առաջանում է շեղող ուժ, որը կոչվում է Կորիոլիսի ուժ (ֆրանսիացի
գիտնական Կորիոլիսի անունով, ով այս երևույթը առաջինը բացատրեց 1835 թ.): Այդ ուժի
հետևանքով Երկրի վրա հորիզոնական ուղղությամբ շարժվող օբյեկտները (գետերը,
քամիները, ծովային հոսանքները և այլն) շեղվում են իրենց սկզբնական ուղղությունից
հյուսիսային կիսագնդում դեպի աջ, հարավայինում` ձախ:
Երկրի մակերևույթի վրա մարմնի շարժումը կատարվում է պտտվող ոլորտի մեջ (այն
պտտվում է երկրագնդի հետ մեկտեղ): Դուք գիտեք, որ տարբեր հորիզոնականների վրա
գտնվող կետերի պտտման արագությունները տարբեր են, քանի որ նրանք մեկ օրում
անցնում են տարբեր երկարությամբ ճանապարհներ: Եթե մարմինը շարժվում է
հասարակածից դեպի բևեռ, այդ դեպքում այն, իներցիայի օրենքի համաձայն, ձգտում է
պահպանել իր պտտման սկզբնական պահի արագությունը, որը, բնականաբար, չի
համընկնում (ավելի մեծ է) շարժման ընթացքում որևէ այլ պահի համապատասխան կետի
պտտման արագության հետ: Հետևաբար առաջանում է մի ուժ, որը մարմնին ստիպում է
շեղվել իր սկզբնական շարժման ուղղությունից դեպի աջ: Գծագրում ավելի ակնառու
լինելու համար մարմնի շարժման հետագիծը համընկնում է միջօրեականի հետ (նկ. 24):
Կորիոլիսի շեղող ուժը լավ է նկատվում ազատ ընկնող մարմինների շարժումը դիտելիս:
Բարձր աշտարակից նետված մարմինն ընկնում է ոչ թե ուղղաձիգ, այլ շեղվում է աջ: Դա
բացատրվում է նրանով, որ աշտարակի գագաթը Երկրի կենտրոնից փոքր–ինչ հեռու է,
քան նրա հիմքը, և հետևաբար Երկրի պտտման ժամանակ այն առաջացնում է մեծ
տրամագծով շրջան: Ընկնող մարմնի պտտման արագությունն աշտարակի վերևում
ավելին է, քան աշտարակի հիմքի արագությունը: Ընկնող մարմինը, իներցիայի օրենքի
համաձայն, փորձում է պահպանել սկզբնական պտտման արագությունը, որի հետևանքով
այն Երկրի մակերևույթ է հասնում ուղղաձիգ գծից ավելի արևելք, այսինքն` աջ:
Հարավային կիսագնդի համար շեղումները կատարվում են դեպի ձախ: Փորձե՛ք
ինքնուրույն բացատրել, թե ինչու: Կորիոլիսի ուժի ազդեցությունը մեծ է բնական
բազմաթիվ գործընթացներում: Այդ ուժի հետևանքով ձևավորվում է մթնոլորտի
համաշխարհային շրջապտույտը, առաջանում են ցիկլոններ, անտիցիկլոններ, արևմտյան
քամիներ: Պասսատները, ծովային հոսանքները շեղվում են իրենց ուղղությունից այդ ուժի
ազդեցությամբ: Հյուսիսային կիսագնդում գետերը (Վոլգա, Դնեպր, Ենիսեյ, Մակենզի և
այլն) քանդում են իրենց աջ ափը, որը զառիթափ է, իսկ հարավային կիսագնդում
(Պարանա, Զամբեզի և այլն)՝ ձախ ափը:
Երկրի սեղմվածությունը: Երկրի օրական պտույտի շնորհիվ կենտրոնախույս
ուժի մեծությունը փոխվում է՝ կախված աշխարհագրական լայնությունից: Արագությունն
ամենամեծ արժեքին է հասնում հասարակածում, իսկ բևեռներում հավասարվում է 0–ի:
Հենց այդ ուժի շնորհիվ է, որ Երկիրը բևեռներից սեղմված է և նման է պտտման
էլիպսոիդի: Ժամերի տարբերությունը Երկրի վրա: Երկրի օրական պտույտի հետևանքով
նրա տարբեր մասերում օրվա նույն պահը լինել չի կարող: Դրա հետևանքով սահմանվել և
առանձնացվել են ժամային գոտիները:
Մթնոլորտային, ջրոլորտային, կենսաբանական օրական ռիթմեր: Երկրի օրական
պտույտի հետևանքով առաջանում են բազմաթիվ երևույթների ռիթմիկ
փոփոխություններ: Դրանցից են օդի ջերմաստիճանի, մթնոլորտային ճնշման,
գոլորշիացման, բացարձակ և հարաբերական խոնավության, արեգակնային
ճառագայթման, ամպամածության, բրիզների և լեռնահովտային քամիների
ուղղությունների օրական փոփոխությունները:
Օրինակ` օդի ջերմաստիճանը բարձր է կեսօրից հետո, իսկ ցածր` արևածագին,
մթնոլորտային ճնշումը ցերեկը ցածր է, գիշերը` բարձր, գոլորշացումը ցերեկը ուժեղ է,
գիշերը` թույլ և այլն: Կենդանիների մեծ մասը ցերեկը ակտիվ կյանք է վարում, գիշերը`
հանգստանում: Բույսերի լուսասինթեզը կատարվում է ցերեկային ժամերին, իսկ
մայրամուտից հետո դադարում է: Ցերեկը լճավազաններում պլանկտոնն իջնում է խորը
շերտերը, գիշերը` բարձրանում: Մարդը ցերեկը ծավալում է իր աշխատանքային
գործունեությունը, գիշերը՝ հանգստանում և այլն:
 ԺԱՄԱՅԻՆ ԳՈՏԻՆԵՐ
Երկրագնդի՝ իր առանցքի շուրջը պտտվելու աշխարհագրական հետևանքներից է օրվա
տարբեր ժամերի հերթափոխը: Բնականաբար, օրվա միևնույն ժամը կարող է լինել միայն
միևնույն միջօրեականի ուղղությամբ գտնվող կետում: Մնացած բոլոր դեպքերում
երկրագնդի տարբեր կետերում օրվա միևնույն ժամը լինել չի կարող:
Ժամային գոտիների առանձնացումը կատարվել է հետևյալ կերպ. զրոյական
միջօրեականից դեպի արևելք և արևմուտք գծվել են 7°30՛ միջօրեականները: Ստացվել է
մի գոտի, որն ընդգրկվում է 15°, և նրա կենտրոնով անցնում է զրոյական միջօրեականը:
Այն կոչել են 0–ական կամ 24–րդ ժամային գոտիֈ
Նույն միջօրեականի վրա ամենուրեք օրվա նույն ժամն է, այսինքն` յուրաքանչյուր
միջօրեական ունի իր տեղական ժամանակը: Տվյալ պահին միջօրեականի վրա դիտված
ժամանակը կոչվում է տեղական ժամանակ: Այն պահին, երբ Արեգակի սկավառակի
կենտրոնը ուղիղ նայում է տվյալ միջօրեականին, այդտեղ կեսօր է՝ տեղական ժամանակով
ժ. 12–ը: Սակայն տեղական ժամանակն օգտագործելը առաջ է բերում շատ
անհարմարություններ, որի հետևանքով էլ մտցված է գոտիական ժամանակը: Ընդունված
է յուրաքանչյուր ժամային գոտու համար գոտիական ժամանակ համարել նրա կենտրո
նով անցնող միջօրեականի տեղական ժամանակը: Դա նշանակում է, որ յուրաքանչյուր
գոտու արևմտյան և արևելյան (եզրային) միջօրեականների տեղական ժամանակը
գոտիականից կտարբերվի 0,5 ժամով: Այսպիսով՝ յուրաքանչյուր ժամային գոտու
տարածքում՝ Հյուսիսային բևեռից մինչև Հարավային բևեռ, սահմանված է մեկ ժամ:
Գոտիական ժամանակը ոչ միշտ է նպաստավոր մարդու աշխատանքային
գործունեության համար: Գոտիական ժամանակով առաջնորդվելիս խախտվում է
մարդկանց աշխատանքային ռիթմը, ծախսվում է շատ էլեկտրական էներգիա: Օրինակ՝
ամռանը արևը ծագում է ավելի վաղ, իսկ ձմռանը` ուշ, բայց աշխատանքը սկսվում է նույն
ժամին: Մարդը լիարժեք չի օգտագործում ցերեկային լույսը: Այս անհարմարությունները
մեղմացնելու համար հաճախ շեղումներ են սահմանվում գոտիական ժամանակից, և
ժամացույցի սլաքը տարվում է առաջ կամ հետ: Դա կատարվում է պետական որոշումով:
Նախ նշենք, որ նախկին ԽՍՀՄ–ում գոտիական ժամանակը 1930 թ. մեկ ժամով առաջ է
տրվել, և արեգակնային կեսօրը ժամը 12–ից դարձել է 13–ը: Դա կոչվում է դեկրետային
ժամանակ: Ինչպես աշխարհի շատ երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում 1981 թ. մտցվեց
ամառային և ձմեռային ժամանակը: Ցերեկվա լույսը խելամիտ օգտագործելու և
էլեկտրական էներգիան խնայելու նպատակով մարտից հոկտեմբեր ժամացույցների սլաքը
մեկ ժամ առաջ է տրվում (ամառային ժամանակ), իսկ հոկտեմբերից մարտ` մեկ ժամ հետ
(ձմեռային ժամանակ): Երկու քաղաքների ժամերի տարբերությունը որոշելու համար
անհրաժեշտ է իմանալ դրանց աշխարհագրական երկայնության տարբերությունը:
Օրինակ՝ Մոսկվան 2–րդ ժամային գոտում է (արլ. ե. 37°), իսկ Իրկուտսկը` 7–րդ (արլ. ե.
105°): Նրանց տարբերությունը 5 ժամ է (105°– 37°= = 68° : 15°= 4,5°: Քանի որ 4,5–ը 4–ից
ավելի է, ուստի ընկնում է հաջորդ` 5–րդ գոտու մեջ): Եթե Մոսկվայում ցերեկվա ժամը
12–ն է, ապա Իրկուտսկում կլինի ժամը 17–ը: Եթե տվյալ քաղաքը գտնվում է
մյուսից դեպի արևելք, ապա նրա ժամանակը կլինի նախորդից առաջ, հակառակ
դեպքում՝ հետ: Օրինակ՝ Երևանը զրոյական ժամային գոտուց գտնվում է 3 ժամային գոտի
դեպի արևելք, հետևաբար Երևանում ժամանակը 3 ժամով առաջ կլինի Լոնդոնից:
Ամսաթվի փոփոխման գիծը: 1884 թ. 12–րդ ժամային գոտու կենտրոնով՝
մոտավորապես 180° միջօրեականով, անցկացվեց ամսաթվի փոփոխման միջազգային
գիծը: Այն Երկրի մակերևույթի վրա պայմանական գիծ է, որի երկու կողմերում
պահպանվում են նույն ժամերը և րոպեները, սակայն օրացուցային ամսաթվերը
տարբերվում են մեկ օրով: Ամսաթվի փոփոխման գիծը նույնպես անցկացվել է 180°–ից
շեղումներով: Այն անցնում է Բերինգի նեղուցով, Ալեության կղզիների արևմուտքով,
Տուվալու և Ֆիջի կղզիների արևելքով և, իհարկե, հիմնականում 180°միջօրեականով (նկ.
26): Օրինակ՝ Նոր տարին սկսվում է 0 ժամ 00 րոպեին այդ գծից և տարածվում
դեպի արևմուտք, իսկ նույն պահին գծից արևելք նախկին տարվա դեկտեմբերի 31–ն է:
Եթե այդ գիծը հատում ենք արևմուտքից արևելք, ապա մեկ օր շուտ ենք տեղ հասնում
(շահում ենք), իսկ հակառակ ուղղությամբ մեկ՝ օր կորցնում ենք: